Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου η 19η Μαΐου, ημέρα ορόσημο για τους απανταχού Έλληνες. Ο Δήμος Προσοτσάνης και σύσσωμοι οι Πολιτιστικοί Ποντιακοί Σύλλογοι του Δήμου τιμούν τη μνήμη των αθώων θυμάτων της τουρκικής θηριωδίας.

Αφιέρωμα από τον επίκουρο καθηγητή, Κυριάκο Στ. Χατζηκυριακίδη

Έδρα Ποντιακών Σπουδών ΑΠΘ

Γενοκτονία – ξεριζωμός Ελλήνων του Πόντου και προσφυγική εγκατάστασή τους στην Προσοτσάνη

Οι εξαγγελίες των Νεοτούρκων για μία Αυτοκρατορία ισότητας, ισονομίας και ανεξιθρησκίας (1908) κατέληξαν πολύ σύντομα στο σύνθημα «η Τουρκία στους Τούρκους», καθορίζοντας την τύχη του Ελληνισμού της Ανατολής στη δεκαετία που ακολούθησε, με αποκορύφωμα τη β΄ φάση του τουρκικού γενοκτονικού σχεδίου σε βάρος των Ελλήνων (1919) και τον «Ξεριζωμό του 1922», υπό τις οδηγίες του Μουσταφά Κεμάλ πασά.

1922. Χρονολογία ορόσημο για τον Ελληνισμό. Η δημιουργία της πρώτης ελεύθερης εθνικής εστίας το 1832 είναι αναμφισβήτητα σημαντικό γεγονός για την ιστορία του νεότερου Ελληνισμού, αλλά ουσιαστικά «το 1922 και όχι το 1832 εδημιουργήθη η Ελλάς…».

Αυτό το «νέο αίμα», το «θαυμάσιο ανθρώπινο υλικό», «η ευλογία για την Ελλάδα», όπως χαρακτηρίσθηκε ο προσφυγικός Ελληνισμός από τον Βενιζέλο, αποτέλεσε τη στέρεα βάση για την ανάπτυξη του ελληνικού κράτους λίγα μόλις χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Όσο όμως και αν ήταν εξαιρετικά οδυνηρή η εμπειρία για τους πρόσφυγες, τελικά ό,τι έχασε ο Ελληνισμός στην αντίπερα πλευρά του Αιγαίου, το κέρδισε σε δύναμη, δημιουργία και ανάπτυξη στον ελλαδικό χώρο, εν προκειμένω και στην περιοχή της Δράμας.

Το να σημειώνει κανείς τη συμβολή των προσφύγων στην οικονομική και πνευματική ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας, δε σημαίνει κατ’ ανάγκη αντιπαράθεση και αντιπαραβολή αυτής με την αντίστοιχη συμβολή και ρόλο των γηγενών, καθώς, ειδικά στην περιοχή της Προσοτσάνης οι γηγενείς, οι Ηπειρώτες και οι Γραμμουστιάνοι Βλάχοι αφενός συμμετείχαν ενεργά στους αγώνες του Ελληνισμού κατά του βουλγαρικού επεκτατισμού, και αφετέρου ανέπτυξαν έντονη οικονομική δραστηριότητα (παγκοσμίως γνωστά τα καπνά της περιοχής) καθώς και πνευματική: συγκεκριμένα η Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα Προσοτσάνης είχε ήδη από το 19ο αι. ιδρύσει Αστική Σχολή Αρρένων και Παρθεναγωγείο, διέθετε Μουσική Μπάντα Ελληνορθόδοξων (1861), Φιλόμουσο Αδελφότητα «Ηώ» (1873), θεατρική ομάδα πριν από το 1900 και νέα εκπαιδευτήρια (1909) χάρη στον Μητροπολίτη Δράμας και Εθνομάρτυρα Σμύρνης Χρυσοστόμου, την οικογένεια Μελά και τη συνδρομή των κατοίκων της Προσοτσάνης.

Οικισμός	πρόσφυγες
Αργυρούπολη ή Μαυρότοπος (Τσαλή Τσιφλίκ)- (Caliciflik)	94 οικογένειες (327 άτομα) από Καράουργαν Καυκάσου
Πανόραμα (Παλιό Καλαπότι)-Panorama (Palio Kalapoti) μικτό χωριό	46 οικογένειες (164 άτομα)
Μικρόπολη (Καρλίκοβα)-Mikrpopoli (Karlikova) μικτό χωριό	267 οικογένειες (1117 άτομα) από Ορτάκιοϊ, Καραμάν, Πόντο, Μ. Ασία
Χαριτωμένη (Ρεσίλοβο ή Ροσίλοβο)-Haritomeni (Resilovon) μικτό χωριό	121 οικογένειες (496 άτομα) από Σαράντα Εκκλησιές Ανατ. Θράκης, Σουσουρλού Προύσας, περιοχές Πουλαντζάκης, Αμισού και Τραπεζούντας. Επίσης, το 1939 εγκαταστάθηκαν και πρόσφυγες από την Κριμαία Ρωσίας.
Καλή Βρύση (Γκόρνιτσα)-Kali Vrisi (Gornica) μικτό χωριό	51 οικογένειες (180 άτομα) από Μ. Ασία, Ανατ. Θράκη και Πόντο. Η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων γηγενείς
Ανθοχώρι (Πούρσοβο)-Anthohori (Poursovon)	45 οικογένειες (162 άτομα) από Σουρπασάν Καυκάσου
Καλλιθέα (Εγρή Δερέ)-Kallithea (Egrydere) μικτό χωριό	63 οικογένειες (246 άτομα) από Κερασούντα και Αμισό Πόντου
Περιχώρα (Γκουλάκ ή Κουλάκ’)-Perihora (Goulak)	105 οικογένειες (379 άτομα) από Σουρπασάν Καυκάσου, Θράκη, Πισίρ ΝΑ Πόντου, Μεταλλείο Ταύρου
Γραμμένη (Γραμμένιτσα)-Grameni (Gramenitsa)	77 οικογένειες (253 άτομα)
Πρινότοπος (Δοσπάτ ή Λόσπατ)-Prinotopos (Dospat)	18 οικογένειες (61 άτομα), κατάργηση οικισμού το 1928
Πηγές (Μεσέ Μαχαλέ)-Piges (Mesemahali)	32 οικογένειες (112 άτομα)
Κοκκινόγεια (Κουμπάλιστα)-Kokinogia (Koubalista) μικτό χωριό	219 οικογένειες (879 άτομα) από Μ. Ασία, Πόντο, Ανατ. Θράκη. Εγκατάσταση και Σαρακατσάνων. Τις τελευταίες δεκαετίες εγκατάσταση και Ελληνοποντίων από πρώην ΕΣΣΔ
Πετρούσσα (Πλεύνα)-Petrousa (Plevna) μικτό χωριό	17 οικογένειες (65 άτομα). Συντριπτική πλειοψηφία ντόπιοι
Μικρόκαμπος (Μικρό Σιλινδρίκ ή Σιβιντρίκ)-Mirokampos (Small Silidrik)	76 οικογένειες (280 άτομα)
Μεγαλόκαμπος (Μεγάλο Σιλινδρίκ ή Σιβιντρίκ)- Megalokampos (Grand Silidrik)	144 οικογένειες (527 άτομα) από Κερασούντα, Πισίρ, Αγουλού, Μοντολάς, Γουζούλ (περιοχή Νικόπολης) Πόντου
Σιταγροί (Μιναρέ Τσιφλίκ)-Sitagri (Minareciflik)	192 οικογένειες (797 άτομα) από Τραπεζούντα κυρίως, καθώς και από Αργυρούπολη και Ματσούκα Πόντου
Μεγάλο Φωτολίβος -Mega Fotolivos	106 οικογένειες (445 άτομα) από Ορτάκιοϊ. Το 1971 στον οικισμό προσαρτάται ο καταργούμενος οικισμός Τσιφλίκι και το 1991 ο οικισμός Πόντιοι
Μαυρολεύκη (Καρά Καβάκ)-Mavrolefki (Karakavak) μικτό χωριό	82 οικογένειες (360 άτομα)

Το έργο της αποκατάστασης των χιλιάδων προσφύγων ανέλαβε αρχικά το ίδιο το κράτος, αλλά πολύ γρήγορα η Κοινωνία των Εθνών συνέστησε την περίφημη Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.) που υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες έφερε σε πέρας μέσα στο σύντομο διάστημα της λειτουργίας της (Δεκ.1923-Ιαν.1931) ένα αντιστρόφως ανάλογο έργο, μία τιτάνια προσπάθεια που, παρά τα προσκόμματα και τις αδυναμίες σε αρκετές περιπτώσεις, αναγνωρίσθηκε από το σύνολο των προσφύγων. Στην περιοχή της Δράμας, για παράδειγμα, και ειδικότερα στην Προσοτσάνη όπου η ροή των προσφύγων ήταν πολύ μεγάλη, η προσπάθεια της ΕΑΠ για στέγασή τους ήταν αρκετά προβληματική. Το ήδη μεγάλο πρόβλημα επέτεινε κάποτε και η συνεχής κινητικότητα των προσφύγων από οικισμό σε οικισμό και από περιοχή σε περιοχή: λ.χ. ενώ αρχικά η ΕΑΠ είχε αποφασίσει να ανεγείρει 360 σπίτια στο Φωτολίβος, τον Αύγουστο του 1924, διοχετεύτηκαν εκεί 200 επιπλέον οικογένειες Ποντίων, επειδή υπήρχαν 35.000 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης.

Στην Προσοτσάνη εγκαταστάθηκαν 645 οικογένειες (περ. 2.500 άτομα), καταγόμενες από Πόντο (περιοχές Τραπεζούντας και Αμισού κυρίως) καθώς και από Ανατολική Θράκη και Μικρά Ασία. Μάλιστα στην υποδοχή των προσφύγων σε κάποιες περιοχές, όπως στην Προσοτσάνη, σημαντική ήταν και η συνδρομή ξένων φιλανθρωπικών οργανώσεων: συγκεκριμένα λειτούργησε, σύμφωνα με την εφημερίδα «Θάρρος», Νοσοκομείο των Αμερικανίδων Κυριών (σε τουρκικό σχολείο) και η American Near East Relief προώθησε την ιδέα της φιλοξενίας παιδιών-εφήβων σε οικογένειες αντί της συγκέντρωσής τους σε κάποιο ορφανοτροφείο. (περισσότερες πληροφορίες για το θέμα βλ. στις εργασίες της δραμινής ερευνήτριας-διδάκτορος ΑΠΘ Γεωργίας Μπακάλη).

 

Πίνακας εγκατάστασης προσφύγων (περιοχή Δήμου Προσοτσάνης)

Όπως έγραψε η συγγραφέας Ιφ. Χρυσοχόου, οι πρόσφυγες «εγκαθίστανται στα βαλτονέρια, στην ξερολιθιά, όπου τους δόθηκε κλήρος. Και αρχίζουν τον πόλεμο με τη γη και με όλα τα στοιχεία και τα στοιχειά της φύσης: τις αναβροχιές, τις πλημμύρες, το χαλάζι. Παλεύουν με τις παγωνιές του χειμώνα, την κάψα του καλοκαιριού. Όμως δε βαρυγκομούν, καθώς μία είναι η λαχτάρα τους: να ζήσουν και να μεγαλώσουν τα παιδιά τους, να τα καμαρώσουν παλικάρια και κοπέλες με δικά τους σπιτικά και δική τους οικογένεια. Γι’ αυτό και δούλεψαν μερόνυχτα. Τα ροζιασμένα τους χέρια διοχέτευσαν στη γη, μαζί με το σπόρο και το φυτό, την ουσία της ψυχής τους. Το άγονο χώμα μεταμορφώθηκε σε αφράτη και γόνιμη γη. Πράσινη ευλογία όλες οι εκτάσεις με αμέτρητα καρποφόρα δέντρα, περιβόλια και πολλά γεννήματα…». Αυτή είναι η δραμινή γη!

Ας είναι αυτή η σύντομη αναφορά ένα μνημόσυνο τόσο για εκείνους/ες που έχασαν τη ζωή τους στις εστίες εκείθεν του Αιγαίου συνεπεία των διώξεων και της Γενοκτονίας, όσο και για την πρώτη προσφυγική γενιά που εγκαταστάθηκε στην περιοχή του Δήμου Προσοτσάνης, μόχθησε και ετάφη στα χώματά της.